Jesienne szkodniki rzepaku
Autor: Przemysław Strażyński
Instytut Ochrony Roślin – Państwowy Instytut Badawczy w Poznaniu, Zakład Entomologii i Agrofagów Zwierzęcych
Początkowe fazy wzrostu rzepaku to okres, w którym młode rośliny są szczególnie narażone na działanie szkodników, ponieważ nawet nieznaczne uszkodzenia w okresie wschodów wpływają na wysokość plonów. W okresie jesiennej wegetacji rzepak ozimy narażony jest na uszkodzenia powodowane przez szkodniki już od momentu kiełkowania nasion. Na tym etapie największym zagrożeniem są wielożerne szkodniki glebowe – pędraki, rolnice, drutowce i lenie, zwłaszcza na plantacjach, na których ograniczono agrotechnikę. Mogą żerować na kiełkujących nasionach powodując zamieranie siewek, a następnie podgryzają młode rośliny uszkadzając system korzeniowy i podstawy pędu. Podziemne części roślin uszkadzają także larwy śmietki kapuścianej, która obecnie uważana jest za najgroźniejszego szkodnika rzepaku ozimego. Jej larwy żerują na korzeniach i szyjce korzeniowej, w których drążą chodniki. Korzenie rzepaku podczas jesiennej wegetacji uszkadzają także larwy chowacza galasówka. W latach wilgotnych problemem mogą być także ślimaki nagie, uszkadzające liścienie i pierwsze liście.
Obecnie duży problem w jesiennej ochronie rzepaku stanowią mszyce – wektory wirusów żółtaczki rzepy (ang. TuYV). Oprócz mszycy kapuścianej masowo pojawia się także mszyca brzoskwiniowa. Obecność mszyc na jesiennych zasiewach rzepaku świadczy o postępujących zmianach klimatu. Ciepłe okresy powodują również, że na uprawach rzepaku ozimego coraz liczniej pojawia się mączlik warzywny, który może powodować podobne uszkodzenia jak mszyce. Ciepła i sucha jesień sprzyja również pchełce rzepakowej i pchełkom ziemnym. Chrząszcze pchełek wygryzają początkowo niewielkie otwory w liścieniach i młodych liściach, ale gdy żerują masowo to mogą je całkowicie szkieletować. Z kolei larwy pchełki rzepakowej żerują w nerwach, ogonkach liściowych i pędach, larwy pchełki smużkowanej minują liście, a larwy pozostałych gatunków pchełek ziemnych uszkadzają korzenie. Przełom września i października to zwykle okres pojawu larw ostatniego pokolenia tantnisia krzyżowiaczka. Młode larwy tego szkodnika minują liście, a starsze zeskrobują tkankę miękiszową i skórkę liści. Powierzchnię asymilacyjną liści obniżają również larwy miniarki kapuścianki, które wygryzają miękisz pomiędzy górną i dolną skórką liścia. Ciepła jesień to także sprzyjające warunki dla gnatarza rzepakowca, którego żarłoczne larwy mogą na niewłaściwie chronionej plantacji w krótkim czasie doprowadzić do zniszczenia całej uprawy (podobnie jak gąsienice bielinków).
Najważniejsze cechy biologiczne jesiennych szkodników rzepaku
Szkodnik | Wielkość imago (mm) | Stadium szkodliwe | Stadium zimujące | Miejsce zimowania | Liczba pokoleń | Rośliny żywicielskie |
Bielinek kapustnik | 50* | larwa | poczwarka | przy pniach drzew, itp. | 2 | kapustowate |
Bielinek rzepnik | 40* | larwa | poczwarka | na glebie | 2 | kapustowate |
Chowacz galasówek | 2–3 | larwa | larwa/ chrząszcz | narośla/gleba | 1 | kapustowate |
Drutowce | 7–15 | larwa | larwa, imago | gleba | 1 (3–5 lat) | polifag |
Gnatarz rzepakowiec | 6–8 | larwa | larwa | gleba | 1–2 | kapustowate |
Mączlik warzywny | 1,5 | larwa, imago | imago | kapustowate | 4–5 | kapustowate, makowate |
Miniarka kapuścianka | 2–3 | larwa | poczwarka | gleba | 3 | kapustowate |
Mszyca kapuściana | 2–3 | larwa, imago | jaja | kapustowate, chwasty | kilkanaście | kapustowate |
Mszyca brzoskwiniowa | 2–3 | larwa, imago | jaja | brzoskwinia | kilkanaście | polifag |
Pchełka rzepakowa | 3–4 | larwa | imago | gleba | 1 | kapustowate |
Pchełki ziemne | 2–3 | larwa, imago | imago | gleba | 1 | kapustowate |
Pędraki | 10–30 | larwa (imago) | larwa, imago | gleba | 1 (2–5 lat) | polifag |
Rolnice | 35–50* | larwa | larwa | gleba | 1–2 | polifag |
Ślimaki | 45 | imago | jaja, imago | gleba | 1–2 | polifag |
Śmietka kapuściana | 5–6 | larwa | poczwarka | gleba | 3 | kapustowate |
Tantniś krzyżowiaczek | 15–18* | larwa | poczwarka/ motyl | chwasty/ / pod korą | 2–4 | kapustowate |
* rozpiętość skrzydeł
Uszkodzenia podziemnych części roślin powodowane przez szkodniki w okresie jesiennej wegetacji rzepaku
Szkodnik | Opis uszkodzenia |
Chowacz galasówek | Na szyjce korzeniowej lub korzeniu znaleźć można jedną lub kilka okrągłych, gładkościennych narośli o średnicy około 1 cm. Po przekrojeniu narośli, we wnętrzu znajduje się chodnik i larwa (lub kilka). |
Drutowce | Uszkodzenia systemu korzeniowego – odgryzione korzenie boczne i nadgryzienia korzenia głównego |
Pędraki | Uszkodzenia systemu korzeniowego – odgryzione korzenie boczne i nadgryzienia korzenia głównego. |
Rolnice | Rośliny są podgryzane w okolicach szyjki korzeniowej, co powoduje ich odcięcie od korzeni. Część z nich jest wciągana do otworów w glebie i tam zjadana. Czasami zaobserwować można objawy żerowania na liściach. |
Śmietka kapuściana | Na szyjce korzeniowej i korzeniach występują brązowe przebarwienia oraz miejsca nadgniłe. Korzenie boczne są częściowo lub całkowicie obumarłe. W zewnętrznej warstwie korzenia, jak też we wnętrzu szyjki korzeniowej znajdują się chodniki z obumarłą tkanką, w której żerują larwy. |
Uszkodzenia nadziemnych części roślin powodowane przez szkodniki w okresie jesiennej wegetacji rzepaku
Szkodnik | Opis uszkodzenia |
Bielinki | Wygryzione w blaszce liściowej okienka. Starsze, bardziej żarłoczne gąsienice mogą szkieletować liście. |
Chowacz galasówek | Na korzeniach głównych widoczne okrągłe narośla (tzw. galasy), w których żeruje larwa (lub kilka). Uszkodzone rośliny są zahamowane we wzroście. |
Gnatarz rzepakowiec | Na dolnej stronie liści można zaobserwować ubytki tkanki zeskrobanej przez młode stadia larwalne oraz wygryzione w blaszce małe otwory. W przypadku masowego pojawu obserwuje się gołożery powodowane przez starsze stadia larwalne, zjadane są całe liście (pozostają jedynie nerwy główne). |
Mączlik warzywny | Opanowane części roślin są zahamowane w rozwoju, a w warunkach niedoboru wilgoci żółkną i zasychają. W przypadku licznej populacji można by zatem obawiać się słabszego przygotowania rzepaku do zimowania. Wektory wirusów. |
Miniarka kapuścianka | W okolicy ogonków liściowych i na blaszkach liściowych można zaobserwować ubytek tkanki miękiszowej pomiędzy dolną i górną skórką liści (tzw. „miny”). Wygryzione korytarze mogą obejmować znaczną powierzchnię liścia, istotnie redukując poziom asymilacji. |
Mszyca brzoskwiniowa Mszyca kapuściana | Masowo opanowane części roślin (głównie liści) są zahamowane w rozwoju, a w warunkach niedoboru wilgoci żółkną i zasychają. Wektory wirusów mozaiki rzepy – objawy to głównie przebarwienia liści i zahamowany rozwój porażonych roślin. |
Pchełka rzepakowa | Na liścieniach i liściach występują typowe objawy żerowania chrząszczy (sitowato wygryzione otwory i szkieletowanie liści). Larwy wykonują żer minujący w ogonkach liściowych, nerwach głównych oraz rdzeniu. |
Pchełki ziemne | Na liścieniach i liściach, a także na kiełkach wschodzących roślin widoczne małe, okrągłe wyżerki o średnicy około 1 mm. Uszkodzona tkanka liścieni traci szybko wodę i roślina zasycha w ciągu 2–3 dni. Kiełki zostają zniszczone jeszcze przed wydostaniem się na powierzchnię. |
Ślimaki | Siewki po wschodach zjadane są w całości lub ścinane przez ślimaki tuż nad powierzchnią gleby. |
krzyżowiaczek | Na liściach widoczne liczne, drobne, zwykle nieregularne, przezroczyste okienka powstałe po zeskrobaniu przez gąsienice dolnej skórki i miękiszu. Górna skórka w miarę wzrostu liścia pęka i otwory obejmują większą część blaszki liściowej. |
Integrowana ochrona roślin zakłada łączenie wszystkich dostępnych metod, a kluczowe znaczenie mają działania niechemiczne, przede wszystkim właściwa agrotechnika i płodozmian (w tym minimum 4-letnia przerwa w uprawie rzepaku na tym samym stanowisku) ograniczające szczególnie szkodniki żerujące na podziemnych częściach roślin. Stopniowo pojawiają się odmiany odporne lub tolerancyjne na agrofagi, a także dostosowane do danych rejonów uprawy. Zgodnie z założeniami KE oprócz większego nacisku na wykorzystywanie obecnych na plantacji organizmów pożytecznych przyszłością będą biopreparaty, choć aktualnie zarejestrowana jest tylko jedna zaprawa fungicydowo-insektycydowa. Metody niechemiczne pozwalają na istotne zmniejszenie poziomu chemizacji, ale nadal chcąc uzyskać zadowalające plony trzeba w sposób racjonalny stosować ochroną chemiczną. Decyzja o zastosowaniu chemicznego zwalczania szkodników musi wynikać z rzeczywistego zagrożenia danej plantacji, kiedy przekroczony zostaje próg ekonomicznej szkodliwości. Żeby go ustalić i precyzyjnie przeprowadzić zabieg zwalczania konieczny jest systematyczny monitoring plantacji. Ze względu na zmienne warunki pogodowe w okresie jesieni, przy doborze insektycydu należy uwzględnić optymalną temperaturę jego skutecznego działania i w miarę możliwość stosować substancje czynne przemiennie, aby zapobiec odporności szkodników i tym samym wzmocnić efektywność zwalczania. Najbardziej skuteczne i najmniej obciążające środowisko (zastępują kilka zabiegów nalistnych) są insektycydowe zaprawy nasienne. Zaprawy pośrednio ograniczają również inne szkodniki początkowych faz wzrostu rzepaku niż te, przeciwko którym są zarejestrowane.
Progi ekonomicznej szkodliwości jesiennych szkodników rzepaku ozimego
Szkodnik | Próg szkodliwości |
Chowacz galasówek | 2–3 chrząszcze w żółtym naczyniu w ciągu 3 dni |
Gnatarz rzepakowiec | 1 larwa na 1 roślinie |
Mszyce-wektory | pierwsze zauważone jesienią osobniki |
Pchełka rzepakowa | 3 chrząszcze na 1 mb rzędu |
Pchełki ziemne | 1 chrząszcz na 1 mb rzędu |
Rolnice | 6–8 gąsienic na 1m2 |
Śmietka kapuściana | 1 muchówka w żółtym naczyniu w ciągu 3 dni |
Tantniś krzyżowaczek | 1 gąsienica na 1 roślinie |
Substancje czynne zarejestrowane do zwalczania jesiennych szkodników rzepaku ozimego (stan na czerwiec 2023 r.)
Szkodnik | Grupa chemiczna (IRAC) | Substancja czynna | Opt. temp. działania |
BBCH –00 (przed siewem – zaprawianie) | |||
Pchełka rzepakowa Pchełki ziemne Śmietka kapuściana Gnatarz rzepakowiec | Antranilowe diamidy (28) | cyjanotraniliprol | nie dotyczy |
Pchełka rzepakowa Pchełki ziemne Śmietka kapuściana | Butenolidy (4D) | flupyradifuron | |
Pchełka rzepakowa Pchełki ziemne (ograniczanie) | Biologiczne (11A) | Bacillus amyloliquefaciens | |
BBCH 00 (w trakcie siewu) | |||
Pchełka rzepakowa Śmietka kapuściana | Pyretroidy (3A) | cypermetryna | nie dotyczy |
BBCH 10–19 (rozwój liści) | |||
Pchełka rzepakowa Pchełki ziemne | Pyretroidy (3A) | deltametryna lambda-cyhalotryna | poniżej 20°C |
Pyretroidy (3A) + neonikotynoidy (4A) | acetamipryd + lambda-cyhalotryna | szeroki zakres | |
Tantniś krzyżowiaczek | Pyretroidy (3A) + neonikotynoidy (4A) | acetamipryd + lambda-cyhalotryna | |
Mączliki | Pyretroidy (3A) + neonikotynoidy (4A) | acetamipryd + lambda-cyhalotryna | |
Gnatarz rzepakowiec | Pyretroidy (3A) | deltametryna lambda-cyhalotryna | poniżej 20°C |
Mszyce-wektory | Pyretroidy (3A) | deltametryna | poniżej 20°C |
Pyretroidy (3A) + neonikotynoidy (4A) | acetamipryd + lambda-cyhalotryna | szeroki zakres | |
Śmietka kapuściana | Pyretroidy (3A) | deltametryna | poniżej 20°C |
Pyretroidy (3A) + neonikotynoidy (4A) | acetamipryd + lambda-cyhalotryna | szeroki zakres |
Sfinansowano z Funduszu Promocji Roślin Oleistych